Wścieklizna to niezwykle groźna choroba wirusowa, która niemal zawsze kończy się śmiercią, jeśli nie zostanie odpowiednio wcześnie rozpoznana i leczona. Najczęściej jesteśmy narażeni na zakażenie po kontakcie z dzikim lub zainfekowanym zwierzęciem, zwłaszcza po ugryzieniu. Dzięki rozwojowi medycyny i dostępności szczepień istnieją skuteczne metody zapobiegania tej chorobie. Kluczową rolę odgrywa szybka reakcja — zarówno u ludzi, jak i zwierząt domowych.
Czym jest wścieklizna?
Definicja i charakterystyka choroby
Wścieklizna to wirusowa choroba zakaźna ośrodkowego układu nerwowego, wywoływana przez wirus z rodzaju Lyssavirus. Przenosi się głównie przez ślinę zakażonego zwierzęcia, najczęściej poprzez ugryzienie. Jej cechą charakterystyczną jest to, że rozwija się powoli, ale kiedy już pojawią się objawy, przebieg choroby jest niemal zawsze śmiertelny. Wścieklizna atakuje mózg i rdzeń kręgowy, powodując postępujące zaburzenia neurologiczne.
Dla ludzi oznacza to szczególnie niebezpieczne i szybkie pogorszenie stanu zdrowia w fazie klinicznej. Co istotne, do zakażenia może dojść nie tylko poprzez ugryzienie, ale także przez kontakt śliny ze świeżą raną lub błonami śluzowymi.
Historia i występowanie wścieklizny
Wścieklizna to jedna z najstarszych znanych chorób zakaźnych, opisywana już w starożytności. W przeszłości była częstą przyczyną zgonów po ugryzieniach przez dzikie lub bezpańskie zwierzęta. Historycznie przyczyniła się do rozwoju badań nad szczepieniami – to właśnie dzięki niej Louis Pasteur opracował pierwszą skuteczną szczepionkę w XIX wieku.
Chociaż kraje rozwinięte znacznie ograniczyły jej występowanie dzięki obowiązkowym szczepieniom zwierząt i kampaniom edukacyjnym, w wielu częściach świata — szczególnie w Azji i Afryce — wścieklizna pozostaje poważnym zagrożeniem zdrowia publicznego.
Jak dochodzi do zakażenia wścieklizną?
Drogi przenoszenia wirusa
Najczęstszą drogą zakażenia wścieklizną jest bezpośredni kontakt z wirusem poprzez ugryzienie przez zakażone zwierzę. Wirus przenosi się wraz ze śliną, dlatego nawet zadrapanie czy polizanie otwartej rany może stanowić ryzyko zakażenia. Rzadziej do zakażenia dochodzi przez błony śluzowe (np. jamy ustnej lub spojówki oka), jeśli miały kontakt ze śliną zainfekowanego zwierzęcia.
Wirus dostaje się do organizmu i wędruje nerwami obwodowymi w kierunku mózgu. Im bliżej głowy znajduje się miejsce ugryzienia, tym krótszy może być okres inkubacji i szybszy rozwój objawów.
Zwierzęta będące najczęstszym źródłem zakażenia
Wirus wścieklizny występuje głównie u zwierząt dzikich i domowych. Najczęściej źródłem zakażenia są:
- psy — szczególnie w krajach o niskim poziomie szczepień,
- nietoperze — w Europie i Ameryce Północnej,
- lisy, jenoty, kuny — w rejonach leśnych,
- koty — zwłaszcza te wychodzące z domu.
W krajach, w których obowiązuje szczepienie psów, największe zagrożenie może stanowić kontakt z dzikimi zwierzętami. Ogromne znaczenie ma także ochrona pupili przed kontaktami z potencjalnie zakażonymi zwierzętami.
Czy wścieklizna przenosi się między ludźmi?
Bezpośrednie przeniesienie wścieklizny z człowieka na człowieka jest skrajnie rzadkie i praktycznie nie zdarza się w warunkach codziennego życia. Jedynym udokumentowanym przypadkiem było przeniesienie wirusa podczas przeszczepów narządów od dawcy zakażonego wścieklizną.
Nie ma dowodów na to, aby zakażenie mogło nastąpić przez kontakt ze łzami, potem czy krwią osoby chorej. Niemniej jednak, kontakt z wydzielinami osoby, u której podejrzewa się wściekliznę, powinien być traktowany z najwyższą ostrożnością.
Objawy wścieklizny — czego nie można zlekceważyć?
Wczesne objawy po zakażeniu
Początkowe objawy wścieklizny mogą być niespecyficzne i przypominać infekcję wirusową. Należą do nich:
- gorączka,
- ból głowy,
- ogólne osłabienie,
- pieczenie lub mrowienie w okolicy rany.
Może się również pojawić niepokój, drażliwość oraz pierwsze zaburzenia czucia. Objawy te rozwijają się zazwyczaj od kilku dni do nawet kilku tygodni po ekspozycji na wirus.
Zaawansowane stadium choroby
W późniejszym etapie rozwijają się objawy neurologiczne, które niemal zawsze kończą się zgonem. Wśród nich możemy wymienić:
- wodowstręt (hydrofobię) — skurcze gardła uniemożliwiające przełykanie,
- trudności z oddychaniem,
- zaburzenia świadomości,
- paraliż kończyn,
- halucynacje i lęk.
W tym stadium wirus zainfekował już ośrodkowy układ nerwowy. Leczenie jest nieskuteczne, a śmierć następuje zazwyczaj w ciągu kilku dni od pojawienia się objawów neurologicznych.
Ile trwa okres inkubacji u człowieka?
Okres inkubacji wirusa wścieklizny — czyli czas od zakażenia do wystąpienia objawów — wynosi zazwyczaj od 20 do 90 dni, choć może być krótszy lub dłuższy. W rzadkich przypadkach może trwać nawet rok. Czas ten zależy m.in. od:
- miejsca ugryzienia (bliżej głowy = krótszy czas),
- ilości wprowadzonego wirusa,
- układu odpornościowego pacjenta.
Długi okres inkubacji może dawać fałszywe poczucie bezpieczeństwa, co czyni chorobę jeszcze bardziej niebezpieczną.
Diagnostyka i rozpoznanie wścieklizny u ludzi
Jak lekarze diagnozują wściekliznę?
Rozpoznanie wścieklizny u człowieka jest trudne i opiera się głównie na dokładnym wywiadzie medycznym. Lekarz analizuje okoliczności możliwego zakażenia, czyli kontakt z potencjalnie chorym zwierzęciem, charakter rany oraz czas od zdarzenia. Szczególnie istotne są:
- informacje o dzikim lub dziwnie zachowującym się zwierzęciu,
- brak szczepienia zwierzęcia,
- nietypowe objawy neurologiczne u pacjenta po kontakcie z takim zwierzęciem.
Decydujące znaczenie ma czas — im szybciej podejmie się działania, tym większa szansa na uniknięcie śmiertelnych skutków.
Czy istnieją badania laboratoryjne wykrywające wirusa?
Tak, ale są trudne do zastosowania u żywego pacjenta przed pojawieniem się objawów. Do potwierdzenia zakażenia służą badania:
- płynu mózgowo-rdzeniowego,
- wymazów ze śliny,
- próbki skóry z zakończeniami nerwowymi.
Najpewniejsze rozpoznanie możliwe jest dopiero pośmiertnie, poprzez badanie mózgu. Z tego względu dużą rolę odgrywa profilaktyka poekspozycyjna, a nie diagnoza potwierdzająca zakażenie.
Leczenie i postępowanie w przypadku podejrzenia zakażenia
Co robić po ugryzieniu przez podejrzane zwierzę?
Po ugryzieniu przez nieznane lub dziwnie zachowujące się zwierzę należy:
- dokładnie oczyścić ranę pod bieżącą wodą z mydłem przez minimum 15 minut,
- zdezynfekować miejsce skaleczenia środkiem antyseptycznym (np. alkoholem),
- niezwłocznie zgłosić się do lekarza lub szpitala zakaźnego,
- przekazać informacje o zwierzęciu i okolicznościach zdarzenia.
Szybka reakcja może uratować życie — rozpoczęcie szczepień jeszcze przed wystąpieniem objawów jest niemal w 100% skuteczne.
Szczepienia poekspozycyjne — skuteczność i bezpieczeństwo
Szczepienia poekspozycyjne polegają na podaniu serii zastrzyków, które pomagają organizmowi zareagować na potencjalne zakażenie. W zależności od sytuacji podaje się:
- samą szczepionkę (u wcześniej szczepionych),
- szczepionkę + immunoglobulinę (u osób nieszczepionych).
Zabiegi te są bezpieczne i bardzo skuteczne, o ile zostaną wdrożone natychmiast po ekspozycji. Nie warto czekać na rozwój objawów — wtedy jest już za późno na ratunek.
Czy możliwe jest wyleczenie wścieklizny?
Wyleczenie wścieklizny po wystąpieniu objawów jest praktycznie niemożliwe. Choroba postępuje bardzo szybko i kończy się śmiercią. Istnieją tylko pojedyncze przypadki osób, które przeżyły zakażenie — np. tzw. protokół Milwaukee, który nie jest jednak uznanym sposobem leczenia i często kończy się niepowodzeniem.
Decydującym elementem jest profilaktyka poekspozycyjna — to jedyna skuteczna forma ochrony.
Profilaktyka i szczepienia przeciwko wściekliźnie
Jak można zapobiec zakażeniu?
Najskuteczniejsze sposoby ochrony przed zakażeniem to:
- unikanie kontaktu z dzikimi lub bezpańskimi zwierzętami,
- szczepienie zwierząt domowych,
- szybka reakcja po ugryzieniu,
- zaszczepienie się przedekspozycyjne w przypadku podwyższonego ryzyka.
Edukacja społeczeństwa i właściwe zachowania mogą znacząco ograniczyć liczbę nowych zakażeń.
Kto powinien się zaszczepić profilaktycznie?
Zalecane szczepienie profilaktyczne dotyczy:
- pracowników weterynarii,
- leśników,
- osób podróżujących do krajów o wysokiej zachorowalności,
- pracowników laboratoriów mających kontakt z wirusem.
Szczepienie to seria trzech dawek podanych w odstępach kilku tygodni. Daje bardzo wysoką skuteczność i znacząco zwiększa szansę na przeżycie w razie zakażenia.
Programy szczepień w Polsce i na świecie
W Polsce obowiązkowe szczepienia obejmują wszystkie psy powyżej trzeciego miesiąca życia. Programy doustnych szczepień lisów leśnych znacznie ograniczyły występowanie wścieklizny na terenach wiejskich i leśnych.
Na świecie programy szczepień różnią się w zależności od regionu. Kraje rozwijające się ciągle walczą z dużą skalą problemu, dlatego WHO prowadzi globalne kampanie i dostarcza szczepionki do najbardziej zagrożonych obszarów.
(ciąg dalszy w kolejnym wpisie…).
